De Ontlading
Beluister hier het gesprek van Freek met Richard van Bilsen (Zwarte Kat) over De Ontlading – 22 juli 2020
Soms heeft een mens tien levens en is hij zo verlegen
dat hij niet wordt opgemerkt dan heeft hij er nog negen
Dit aftelvers is een van de vele onderdelen die Freek de Jonge voor dit programma meenam uit De Goeroe & De Dissident. Zijn oudejaarsconference De Finale (1985) sloot direct aan op De Bedevaart en het materiaal was daaraan ontleend. De Ontlading is grotendeels gebaseerd op De Goeroe & De Dissident.
Net zoals het geval was bij zijn drie vorige oudejaarsconferences kiest hij, in tegenstelling tot in zijn theaterprogramma’s, niet voor een lang verhaal met allerlei uitweidingen, maar voor alleen de losse onderdelen. De kapstok is deze keer het gegeven dat er een televisiecamera stukgaat als hij net is komen oplopen als boom en daarmee de vier jaargetijden wil gaan uitbeelden. De cameraman loopt naar achteren, want de camera moet gemaakt. Om met zijn publiek de tijd te doden, doet de cabaretier zogenaamd maar wat. Hij plaatst terloopse opmerkingen, zoals zijn kritiek op de vele televisiequizjes. Veronica’s Action is er zo een, gepresenteerd door Bram Vermeulen: ‘Collega van mij, waar ik mee begonnen ben.’ Het debiliserende karakter van dit tv-vermaak irriteert hem zo dat hij het toneelgordijn van het plafond trekt, een explosieve daad die de programmatitel verklaart. Qua special effects is de voorstelling verder juist veel ingetogener dan de voorgaande oudejaarsprogramma’s.
Naast het leveren van zulke wezenlijke kritiek, maakt hij tal van onschuldige grappen, zoals over BN’ers, onder wie Rob de Nijs en de Zangeres Zonder Naam. Hij speelt een kolderieke act met een banaan. Hij vertelt het moderne sprookje van Bregje, het meisje met de wegwerpaanstekers. En hij vertelt hilarische anekdotes rond thema’s als vreemdgaan, zeehonden, bejaardenmishandeling, incest, gehandicaptensport en nog veel meer. Het meeste daarvan is dus ontleend aan De Goeroe & De Dissident. Ook het al genoemde aftelvers, dat hij eindigt met:
soms heeft een mens geen leven door louter tegenspoed
dan moet hij maar bedenken ik heb er nog een tegoed
Zelfs zo’n luchtige oudejaarsconference ontkomt daarmee niet aan De Jonge’s opvattingen over de dood. En over het leven uiteraard. Als toegift vertelt hij, in de opening tussen de twee gordijnen van het voordoek, een verhaal dat hij inleidt met de woorden: ‘Ik moet opeens aan mijn geboorte denken’… Kolderiek zoals we gewend zijn van hem en van Toon Hermans, die voor zulke oudejaarsconferences een groter voorbeeld voor hem is dan Wim Kan.
Een van de wonderlijkste gebeurtenissen uit mijn leven was mijn geboorte. (…) Ik zat in mijn baarmoeder en had het als in een privézwembad naar mijn zin. Het werd er om onduidelijke redenen steeds krapper, maar de temperatuur van het vruchtwater bleef aangenaam. Ik was aan het duister gewend en het gereutel der organen klonk mij als de disco op vrijdag in de oren. Ik had geen besef van tijd en dus geen haast, was me niet van een andere werkelijkheid bewust, hoefde dientengevolge nergens heen en wist niet wat ik doen moest en kon me om die reden ook niet vervelen. Kortom, het was volmaakt.
Maar opeens trok iemand de stop uit mijn zwembad, er viel een streep licht mijn baarmoeder binnen en ik zag een reusachtige klauw wild om zich heen graaien. Ik drukte mij zo dicht mogelijk tegen de wand aan, maar o wee: de wand duwde terug. Onder angstaanjagend geschreeuw – de stem van mijn moeder was onherkenbaar – werd ik door mijn samentrekkende baarmoeder in de zwartgeblakerde hand van Brunhilde gewerkt. In blinde paniek greep ik met beide handjes mijn navelstreng vast, sloeg die twee keer om mijn nekje en wilde naar boven klimmen. Wist ik veel hoe je klimmen moest. Ik vocht voor mijn leventje, meer had ik niet. Mijn baarmoeder verslapte even, maar de baker had mijn beentjes al in een ijzeren greep en sleurde mij naar buiten. Mijn dijtjes schampten langs moeders bekken en ik vreesde het ergste voor mijn hoofd dat vele malen groter was, doch dezelfde opening moest passeren. Bij iedere verjaardag merkte mijn moeder op dat het beter ware geweest als ik eerst met mijn hoofd naar buiten gekomen was. Ik moet er niet aan denken.
Mijn beentjes hingen al in de kou en ik kon mijn moeder horen jammeren. Sneu dat zij, juist nu ik geboren werd, zo’n pijn moest lijden. Van het vervolg weet ik even niets omdat mijn navelstreng mijn nekje zo omklemde dat ik buiten westen raakte. Ik kwam weer bij omdat Brunhilde mij met haar kolenschoppen van handen een lel op mijn kontje gaf, die mijn in huilen deed uitbarsten. Wat kon ik anders doen? Een actiegroep beginnen? De baker legde mij in moeders armen. Ik krijste het nog steeds uit. En moeder, ze rook van buiten net zoals van binnen, maar lachen. Op dat moment moet ik al alle geloof in een rechtvaardig bestaan verloren hebben. Ik had het koud en wilde weten waar ik was. Ik sperde mijn oogjes. Ai, wat een licht! Snel kneep ik ze weer dicht. Te laat, het licht was al in mijn netvliesjes gebrand. Dat zou wel een brilletje worden.
[Tekst gaat door onder de foto’s]
COULISSEN
Oudejaarsconference, op nieuwjaarsdag 1989 uitgezonden door de VPRO-televisie. In de laatste week van december zijn er inspeelvoorstellingen in het Nieuwe De la Mar Theater. Net zoals bij De Verademing (1984) speelt hij de voorstelling twee keer per avond: om 20 en 22 uur.
‘Er wordt wel gesproken van een kleinkunstenaarsveldslag om de erfenis van Wim Kan. Freek de Jonge vindt het minder belangrijk of hij zelf regelmatig de jaarsluiting zal verrichten, als het maar gebeurt. Want de traditionele conference met de louterende functie, waarin alles wordt gerelativeerd waar men zich zo over heeft opgewonden, is te belangrijk om verloren te laten gaan.’ (Patrick van den Hanenberg in de Volkskrant, 30 december 1988)
‘Na enkele dagen try-outs was het programma volgens De Jonge nog te leuk, te veel vermaak en te weinig lering. “Als het publiek een uur lang heeft gelachen, dan moet er een ander soort climax komen, anders gaat men toch gefrustreerd naar huis. De problemen van deze tijd, zoals euthanasie, de bevruchtingsaffaire en incest, zijn allemaal van een grote onsmakelijkheid, waar je brutaal overheen moet, maar wel met een wrange ondertoon.” Dat gebeurt niet meer met de Neerlands Hoop-pretentie, waarin alleen beschuldigd werd. De Jonge plaatst zichzelf ook in het beklaagdenbankje. Daarin eist hij wel gezelschap van ruim veertien miljoen mensen.’
(Patrick van den Hanenberg in de Volkskrant, 30 december 1988)
‘Voor De Jonge is de PvdA in deze show de moeite niet meer waard om tegenaan te schoppen. Voor de opzet van De Ontlading zou het ook moeilijk zijn, want De Jonge anticipeert op wat bij de mensen leeft en de PvdA leeft niet echt bij het publiek. Wim Kan voedde de zaal met de nodige informatie om er dan met een grap overheen te gaan, terwijl Freek de Jonge ervan uit gaat dat alle voorkennis bij het publiek aanwezig is en de ene grap direct laat overgaan in de volgende. “En dan is er met een figuur als Kok helemaal niets te doen, behalve in woordspelingen en dan zijn we weer bij Seth Gaaikema”.’
(Patrick van den Hanenberg in de Volkskrant, 30 december 1988)
‘”Dat het niet goed gaat met de Partij van de Arbeid weten we. De leiding is bangig, weifelachtig. De sfeer is verzuurd, a-cultureel en anti-intellectueel. Niemand durft dat hardop te zeggen. Nou ja, bijna niemand.”
In het onafhankelijke PvdA-partijblad Voorwaarts legt Freek de Jonge uit waarom hij zijn lidmaatschap van de PvdA heeft opgezegd. Actuele aanleiding voor zijn vertrek is de dreigende sluiting van Shaffy, het Amsterdamse theater voor jong talent en podiumexperimenten. De Jonge stelt de Amsterdamse PvdA daarvoor verantwoordelijk. “Ik begrijp gewoon niet waarom er wel zestig miljoen op de Stopera kan worden afgeschreven en er geen vijf ton voor zo’n klein theatertje kan worden opgehoest”, zegt hij in het interview. (…)
Freek de Jonge werd in 1978 tijdens de acties rondom de voetbalkampioenschappen in Argentinië lid van de PvdA. Na tien jaar voelt hij nu meer voor D’66. Bij gebrek aan beter.’
(de Volkskrant, 20 december 1988)
‘De afgelopen week was De Jonge vooral in het nieuws door het opzeggen van zijn lidmaatschap van de PvdA. Hij heeft geen behoefte zich bij een nieuwe partij aan te melden, ook niet bij D’66, zoals is gesuggereerd. Bij de PvdA ontbreekt volgens De Jonge elk cultuurbesef, hetgeen nog eens duidelijk is gebleken bij het afbreken van het Shaffy Theater.
“Het is een spel. Het lukte niet om De Kleine Komedie te sluiten vanwege de publieke opinie, dan maar het Shaffy Theater. Dat is toch geen beleid. Dat lukt dan wel, omdat dat niet zo’n coherente groep is. De Kleine Komedie is natuurlijk het bourgeois-theater bij uitstek, dus typisch voor de Partij van de Arbeid om dat te laten bestaan. Alle mensen die daar staan, kunnen moeiteloos in De la Mar of in de Schouwburg en Van ’t Hek in Carré. Er is dus niets wezenlijks aan De Kleine Komedie”.’ (Patrick van den Hanenberg in de Volkskrant, 30 december 1988)
KRITIEKEN
‘Voor de Volkskrant heeft Freek gewonnen. (…) De Jonge was gewoon beter, scherper, sneller dan Gaaikema (die zo “krampachtig de kloon van Wim Kan speelt”). Trouw weet het niet. De krant turft hoe vaak Seth een rijmpje, een liedje, een koningsmopje of een imitatie deed en hoe vaak Freek hetzelfde deed (maar dan natuurlijk heel anders). Het was even vaak. Onbeslist dus (geen mening). Maar uiteindelijk wint toch Seth, meldt De Telegraaf. Seth krijgt de bijna-Kan-trofee van Henk van der Meyden. (…) Die hele wedstrijd met Gaaikema, daar heeft Freek geen boodschap aan. “Moet ik me in deze discussie mengen? Voor mij is het afgelopen na de uitzending. Wat de publiciteit daarna doet, moet je publiciteit weten. En iedere krant doet dat op zijn eigen niveau”.’ (de Volkskrant, 5 januari 1989)
‘De Jonge is aan zijn reputatie verplicht zaken aan te snijden waarover juist bij zijn eigen publiek onenigheid bestaat of waarmee hij zijn aanhang in verwarring brengt. De Jonge koos onderwerpen waarbij hij zich bij het eigen publiek geen buil kon vallen.’ (Wouter Gortzak in Het Parool, 7 januari 1989)
‘Krijg je De Jonge eindelijk te zien zonder ’s mans Galmende Geweten, zonder kleermakers die praten met vingerhoedjes (of ander speelgoed voor moralisten), is het nog niet goed.’
(Theo van Gogh in Het Parool, 8 januari 1989)
SPEELDATA
20 t/m 31 december 1988. Televisie-uitzending 1 januari 1989 (Nieuwjaarsconference), maar opgenomen op 31 december 1988
MUZIEK
Bestaande muziek op band. Van onder anderen Jacques Brel en Le Mystère des Voix Bulgares.
TELEVISIEREGIE
Jop Pannekoek.
PUBLICATIES
Tekst
De Ontlading (1988).
Boekje bij videoband TDK . Het bevat twaalf korte verhalen met als titel een verwijzing naar de maand van het jaar. Bijvoorbeeld Januari, piekermaand en Februari, poëziemaand.
December, thuismaand ligt ten grondslag aan het hedendaagse sprookje rond Bregje. Deze conference uit De Ontlading is als Het meisje met de wegwerpaanstekers opgenomen in de bundel De Brillenkoker (1990). Ook (fragmenten van) andere verhalen/anekdotes staan als literair verhaal afgedrukt in deze bundel, zoals Haar zonder naam en Mijn geboorte.
Het meisje met de wegwerpaanstekers en Mijn geboorte maken ook deel uit van de bloemlezingen De Rode Draad (1995) en De Toeschouwer (2006).
Geluid
CD (1992).
Beeld
Persbericht TDK, 18 november 1988:
UNIEKE ACTIE ROND NIEUWJAARSSHOW
FREEK DE JONGE
In de feestmaand december krijgen kopers van een TDK-videocassette een unieke opbergdoos ten geschenke. De bedoeling van de actie is dat de kijker zelf de Nieuwjaarsshow ‘De Ontlading’ van Freek de Jonge opneemt. Vervolgens kan de cassette in de fraai bedrukte ‘Teep-Freek-doos’ bewaard worden. In de doos bevindt zich ook nog een 32 pagina’s tellend boekje dat door de populaire entertainer exclusief voor deze actie werd geschreven.
Beperkte oplage
Er worden 15.000 onbespeelde videocassettes met doos en boekje in de handel gebracht. Door de beperkte oplage wordt vooral het boekje een ‘collector’s item’. Het idee voor deze actie ontstond bij Freek de Jonge zelf. Hij motiveert zijn plan aldus: ‘Het vervult mij met een zekere trots dat men kennelijk meer dan eens geniet van wat ik eigenlijk al vergeten was. Zelf probeer ik al jaren vergeefs een archief op te bouwen van videobanden waarvan de ruggen je gelijktijdig tegemoet glimmen. Een en ander combinerend kwam ik op het idee om een doos in de handel te brengen waarin de fan de opgenomen band kan bewaren.
Het bijgeleverde boekje is een geschenk voor de afgelopen twintig jaar die ik in uw bewondering mocht beleven…’
Freek wordt hier geciteerd vanuit de inleiding van dat boekje. Daarin schreef hij overigens:
‘…waarvan de ruggen je gelijktijdig tegemoet glimmen als die van Van Oorschots Russische Bibliotheek. Haastig genoteerde filmtitels, onleesbare data, het blijft een zootje. Een en ander combinerend…’
De tekening van de videodoos is, speciaal voor deze uitgave, gemaakt door Waldemar Post.
VHS-uitgave als deel 12 in de videoserie in 16 delen (1992).
DVD (met De Estafette uit 1992) als tweede dvd van zes dvd’s in cassette onder de titel Oudejaarsconferences 1982-2001 (2001).
[Tekst: Frank Verhallen uit ‘Kijk! Dat is Freek’]
——
De Ontlading
Op 1 januari 1989 verschijnt Freek de Jonge op de Nederlandse televisie met zijn eerste nieuwjaarsconference (een oudejaarsconference maar dan een dag later uitgezonden). De titel van deze conference luidt: De Ontlading en dat is een perfecte omschrijving van wat er te zien is. Het lijkt erop alsof jarenlang opgekropte frustraties er op één avond uitgespeeld worden. Op een gegeven moment raakt De Jonge zo erg over zijn toeren, dat hij het toneelgordijn met rails en al van het plafond trekt. Dit tot groot genoegen van het publiek, want ook voor De Ontlading geldt: hoe kwader De Jonge zich maakt, hoe leuker de voorstelling wordt.
Eigenlijk is De Ontlading één grote terzijde. Wanneer De Jonge aan het begin van de voorstelling opkomt, verkleed als boom, blijkt een camera stuk te zijn. Het duurt even voordat deze weer gemaakt zal zijn. Alles wat we daarna te zien krijgen is zogenaamd bedoeld om de tijd te doden. Pas wanneer De Jonge tegen het einde van De Ontlading een banaan door zijn neus naar binnen aan het duwen is, blijkt de camera weer gemaakt. De werkelijke voorstelling is dan al bijna afgelopen.
In de tussentijd vormen televisieprogramma’s het voornaamste mikpunt van De Jonges woede. En binnen deze groep zijn het vooral de quizen en de liefdadigheidsavonden die het moeten ontgelden.
Die AVRO-quiz over die nieuwe kooien voor Artis
heb je dat gezien
om ‘t de gekooide iets meer naar de zin te maken
Dat is toch ook een typisch AVRO-filosofietje
Maar ook de kijkers, die zich een hele avond inleven met echtparen op jacht naar een auto, krijgen ervan langs. Bram Vermeulen, met wie Freek de Jonge vroeger het duo ‘Neerlands Hoop in Bange Dagen’ vormde, presenteerde in het jaar voorafgaande aan De Ontlading een quiz bij Veronica. Deze quiz heette ‘action’ en Vermeulen telde hierin bij ieder spelonderdeel af tot nul, waarna het publiek ‘action’ moest roepen. Vervolgens mochten de kandidaten aan het bewuste spelonderdeel beginnen. De Jonge wil in De Ontlading weten of hij nog altijd even goed is als zijn oud-collega:
Effe kijken of het mij ook lukt, hoor
Vijf, vier, drie, twee, een…
(niemand in de zaal reageert)
Ah, nu even met z’n alle ‘action’ roepen
Ah, bij hem doen jullie het ook
Ah, ik wil even kijken of ik nog even goed ben als hij
Ah, even met zijn allen, kom
Ah, even ‘action’ roepen
Vijf, vier, drie, twee, een
( de zaal roept massaal ‘action’)
Dat valt me zwaar tegen
Dat valt me zwaar van jullie tegen, weet je dat
Natuurlijk, dat je met hem mee schreeuwt
Logisch. Het is Veronica
Als iemand dat vraagt, dan blèr je mee
Maar ik heb je in twintig jaar geleerd
Om voor jezelf op te komen
Je eigen persoonlijkheid
Nooit achter iemand aanlopen
Nooit iemand na roepen
En wat gebeurt er?
Gaan ze met z’n alle ‘action’ zitten blaten
Ik had wel kunnen roepen ‘Sieg Heil’
en zeggen dat dat een oud collega van mij was
Naast alle woede is er in De Ontlading ook nog ruimte voor poëzie. De Jonge maakt samen met het publiek een gedicht. Dit begint met de strofe: ‘Soms heeft een mens tien levens/ en is hij zo verlegen/ dat hij niet wordt opgemerkt/ dan heeft hij er nog negen.’ In iedere volgende strofe verliest de mens steeds opnieuw een leven. Het publiek mag door het roepen van rijmwoorden bepalen hoe dit gebeurt. Wat volgt is een leuke improvisatie, waarbij De Jonge gemak heeft van het feit dat de woorden die uit de zaal komen redelijk voorspelbaar zijn. En komt het gevraagde woord niet, dan doet hij wel alsof hij het ergens gehoord heeft. Wat natuurlijk tot de nodige reacties uit de zaal leidt, en juist daarom op zich weer erg leuk is.
Tijdens de aftiteling komt de volgende nieuwjaarsboodschap in beeld:
laat vergeven en vergeten zijn
de last van het vorige jaar
geen voornemen kan beter zijn
dan de vrede met elkaar
Zeker geen slecht voornemen, want ik neem aan dat iedereen die naar de ontketende De Jonge in De Ontlading heeft gekeken, wel even wat vrede, en vooral rust, kan gebruiken.