Try outs in de werkkamer – Parool 12 maart 2021
Try-outs in zijn werkkamer: zo maakte Freek de Jonge zijn verkiezingsconference
Hoe maak je een verkiezingsconference als de theaters dicht zijn? Freek de Jonge verplaatste de try-outs naar zijn werkkamer. Daar speelde hij de show voor tientallen collega’s, vrienden en nieuwsgierige journalisten. Ongemakkelijk? Dat valt mee.
Mike Peek 12 maart 2021
Het zijn de belangrijkste verkiezingen sinds de Tweede Wereldoorlog, vindt Freek de Jonge. En juist nu kan hij zijn teksten door de coronamaatregelen niet in het theater uitproberen. De Loterij is daarom, meer nog dan zijn eerdere conferences in dit genre, speciaal gemaakt voor televisie. De voorstelling wordt opgenomen in de Haarlemse schouwburg, met filmpjes tussendoor en gasten die een functie hebben in het verhaal.
Wat De Jonge zijn publiek thuis voorschotelt, is de grondstof. Het ruwe materiaal. Hij zit op slippers achter zijn bureau en tekent eerst een bovenaanzicht van het toneelbeeld. Er hangen ringen waaraan de 76-jarige cabaretier halsbrekende toeren uit zal halen. Verder staat er een grote tafel voor de talkshow ‘Bij Mij’, die meermaals terugkeert in zijn vertoog.
Het is een vrij onwerkelijke ervaring om op 1,5 meter afstand van De Jonge naar hem te kijken en te luisteren. En vooral om de enige te zijn die dat doet. De situatie zorgt voor een aparte, licht verhoogde concentratie. Theaterwetten lijken deze zonnige zaterdagmiddag ver weg, maar ze gelden natuurlijk wel degelijk. Wanneer De Jonge tijdens de voorstelling zogenaamd iets aanwijst, kijk ik toch even opzij. “Nee, ik ben aan het spelen,” corrigeert hij glimlachend. Natuurlijk. Pardon. Als je net nog gesprekspartner was, blijkt het lastig een passieve rol aan te nemen.
Verder is deze privéopvoering voor zowel de artiest als de toeschouwer lang niet zo oncomfortabel als je misschien zou denken. “De eerste try-outs die ik normaal in het theater doe zijn veel erger,” vertelt De Jonge na afloop. “Dat is bijna niet meer op te brengen. Het publiek gaat daar met een bepaald verwachtingspatroon naartoe, terwijl je zelf net aan iets begint wat nog helemaal niets ís. Dat ongemak straal je uit en het slaat over op de zaal. Mijn volgende tournee begin ik zeker met drie of vier van dit soort voorstellingen thuis. Dan heb ik voldoende kennis opgedaan om een groter publiek tegemoet te treden.”
Grappen timen
Niet dat het ideaal is, alleen maar eenlingen tegenover je. “Een zaal zorgt voor flow, waardoor je na een aantal voorstellingen ritme opdoet. Dan kun je grappen goed gaan timen. Dat is nu echt wel een stuk ingewikkelder. Je kunt aan één persoon niet aflezen of iets werkt.”
De Jonge brengt een duizelingwekkende hoeveelheid thema’s samen in De Loterij. Goed versus fout, solidariteit met zwakkeren, de infantilisering van het publieke debat en het onderscheid tussen ratio en emotie, om er maar een paar te noemen. Hij knoopt het persoonlijke voortdurend aan het maatschappelijke. De geschiedenis aan de actualiteit. Van de watersnoodramp in 1953 is het immers maar een kleine stap naar de huidige coronacrisis. Wat ze bindt is het lot. En het onvermogen van de mens om zich daarbij neer te leggen.
“Dat stuk gaat over beheersing. Er zijn mensen die de intelligentie missen om te begrijpen dat je over sommige zaken geen controle hebt. Het lot laat zich niet dwingen. Als je jezelf in dit soort situaties niet de baas bent, moet de overheid discipline opleggen. En ja, dan krijg je natuurlijk rellen.”
De Loterij mag dan een verkiezingsconference heten, het is eigenlijk een veel breder verhaal over de stand van de natie. Wie de coronavoorstelling Asociale afstand heeft gezien, zal bepaalde stukken herkennen. Het sprookje Mondkapje bijvoorbeeld. Of zijn anekdote over de naar waardering snakkende artiest die het klappen voor de zorgmedewerkers misbruikt om weer eens te ervaren hoe een staande ovatie voelt. De Jonge had nog meer materiaal willen recyclen, maar liep aan tegen de beperkte levensduur van grappen in een razendsnel voortdenderende wereld. Een scène over de inmiddels beruchte persconferenties bleek al ingehaald door de tijd.
Pure politiek
Een van zijn bezoekers merkte tijdens het feedbackrondje op dat er wel wat meer pure politiek in de voorstelling mocht. Maar wat moet De Jonge na vijftien jaar nog over Wilders zeggen? Ze minachten elkaar, zoveel is duidelijk. Alleen als Rutte ter sprake komt, laait het vuur hoog op. We leven onder zijn leiding in een ‘democratische dictatuur’, die als we de peilingen mogen geloven met nog eens vier jaar wordt verlengd. De Jonge vat de status quo van het Haagse gevecht om de macht als volgt samen: ‘Rutte is de enige die het kan en de enige die het niet meer moet doen’.
Ook als hij voor één toeschouwer optreedt, verheft De Jonge soms zijn stem en laat die vervolgens op karakteristieke wijze overslaan. Dat de wanhoop stevig wordt aanzet, betekent niet dat hij gespeeld is. Vooral in de pauzes die de cabaretier soms laat vallen, voel je het persoonlijke gewicht van zijn woorden.
De Jonge’s vorige verkiezingsconference, De Peiling uit 2017, werd door vriend en zelfs een enkele vijand gerekend tot de beste voorstellingen uit zijn carrière.
De Loterij is een wat serieuzer en filosofischer geheel, waarin meer grijns zit en minder bulderlach. Of líjkt te zitten. Het is onmogelijk om een definitief oordeel te vormen naar aanleiding van deze spartaanse try-out, die eindigt met een klik op zijn laptop. Er klinkt muziek, De Jonge beschrijft het slotbeeld en hij spreidt zijn armen. De buiging en het applaus laten we achterwege.
Gerecht voor de fijnproever
Hoewel politiek altijd een belangrijke rol heeft gespeeld in zijn voorstellingen is de verkiezingsconference een relatieve nieuwkomer in het oeuvre van Freek de Jonge. De Loterij heeft als ondertitel De Stemming 6. Het eerste hoofdstuk ontstond bij toeval. De cabaretier had in 2002 geen oudejaarsconference gepland, maar besloot er na de moord op Pim Fortuyn toch eentje te maken. Toen het eerste kabinet-Balkenende op 16 oktober al na 86 dagen ten val kwam, bouwde De Jonge zijn voorstelling om tot een verkiezingsspecial.
De Stemming werd uitgezonden op 21 januari 2003, aansluitend op het grote lijsttrekkersdebat.
Daarmee was een traditie geboren. De verkiezingsconference wijkt niet wezenlijk af van de geijkte oudejaars en riep tijdens de eerste afleveringen zelfs het tijdperk-Wim Kan in herinnering. Politici waren bang om genoemd te worden en misschien nog wel meer om helemaal geen aandacht te krijgen van De Jonge.
Door de opkomst van sociale media is die angst vermoedelijk wat getemperd. Politici krijgen tegenwoordig dagelijks en uit alle hoeken van de samenleving commentaar op hun functioneren. In die kakofonie van meningen wordt het steeds lastiger voor cabaretiers om nog iets nieuws te melden. Laat staan om wezenlijk invloed te hebben op de publieke opinie.
De verkiezingsconference heeft daarmee, net als de oudejaarsen trouwens, aan direct belang ingeboet. Het is een gerecht geworden voor de fijnproever, die niet zozeer kijkt voor de actuele grappen, maar voor een analyse van het tijdsgewricht.
De Loterij, zaterdagavond, NPO 2, 22.20 uur